Йомры гәүдәле, бигрәк тәмле бәрәңге!

Бакчадагы яшелчә, җимешне җыеп, эшкәртеп, базларга салу белән, зур эш беткән кебек була. «Җылы өйләребездә, исән-имин яшәп, үзебезгә ашарга язсын», – дип сөенәбез уңышларга. Без кыш буе бакча эшләреннән ял итеп торсак, Удмуртия авыл хуҗалыгы фәнни-тикшеренү институтында кыш көнендә дә эш туктап тормый.

Яшелчә, арыш, бодай һәм баш­ка үсентеләрнең чирләргә чы­дамлыгын, уңдырышлылыгын, кы­шын ничек саклануын сыныйлар, яңа сортларны өйрәнәләр биредә. Һәр хезмәткәрнең үз юнәлеше бар. Әңгәмәдәшем Эльжибора Азат кызы Касимова бәрәңге сорт­ла­ры буенча фәнни тикшеренү алып бара, аларны җентекләп өй­рәнә. Эльжибора Удмуртия авыл хуҗалыгы буенча фәнни-тикшерү институтында өченче елын эшли. Ижау авыл хуҗалыгы академиясен тәмамлаган. Хәзерге вакытта укуын дәвам итеп, Санкт-Петербургның Н. И. Вавилов исемендәге Бөтен­россия үсемлек ресурслары инсти­тутында (ВИР) аспирантурада укый. Илебезнең фән галимнәре бе­лән берлектә селекция белән шөгыльләнә. «Селекция – ул яңа сортлар булдыру. Безнең институт яңа сортлар табу белән 15 елдан артык шөгыльләнә. Ел саен безгә меңнән артык бәрәңге гибридлары җибәрелә. Аларны 8 ел сыныйбыз. Иң уңышлылары сайланып алына, яраксызлары төшеп кала. Кыскасы, меңләгән гибридтан 8 ел эчендә бер-икесе генә кала. Быел Удмуртия халкы арасында Вконтакте челтәрендә бәрәңгенең яңа сортларына исем тәкъдим итү бәйгесе узды. Иң яхшы дип саналган өч сорт сайланып алынды. Аларга исемнәрне ха­лык тәкъдим итте: «Первомай», «Зан­гари», «Зан­ла». Сортларны сайлаганда, алар­ның ничек уңыш бирүенә, тәменә, үстергәндә һава шартларына чыдамлыгына, уңышны җыеп алганнан соң ничек саклануына игътибар итәбез. Мисал өчен, «Батыр» – иртә өлгерүче, сары ка­быклы һәм сары эчле бәрәңге.
«Югдон» – кызыл кабыклы, сары эчле, шулай ук бик тәмле, яхшы сакланучы сорт. «Тюрагай», «Зарни», «Парус», «Мелуп» – бу сортлар барысы да инде ныклап тикшерелгән, тиешле документлар әзерләнеп, тиздән дөньяга чыга­чак­лар.
Үз һөнәрен шундый ярата Эль­жибора. «Басуда эшләү, табигать белән бәйләнеш бик ошый. Яшьләр юкка авыл хуҗалыгы тармагын сайларга куркалар. Бик мавыктыргыч һөнәр ул», — ди.

Эльжибора үзе Ба­ле­зино райо­ны Падера авылында ту­ган. Әтисе татар, әнисе рус милләтеннән. «Әнием белән генә үссәм дә, канымда бул­ган­га күрәдер, татар­лык бар миндә. Ул ми­нем фамилиямдә генә ча­гылмый. Мин үсә төш­кәч, Пибаньшурда яшә­­дек. Анда элек хәр­би часть бар иде. Әллә шуңа, абы­ем хәрби һөнәрне сайлады. Күптән түгел Украинада булып кайтты. Ул анда чакта аның өчен ут йотып тордык. Хәзер ул Краснодар краенда хезмәт итүен дәвам итә. Ә мин, һөнәр сайлау турында артык уйланмыйча гына авыл хуҗалыгы тармагын сайлаган идем. Югыйсә, хисапчы булырга хыялланган идем. Нәтиҗәдә, агроном һәм хисапчы һөнәрен үзләштердем.Авыл хуҗалыгы тармагы ныграк ошады. Мин шушы юл буенча киттем, фәнни тикшеренүләрем турында мәкаләләр язам», – ди Эльжибора. Ул үзенең бәрәңге үрчетү буенча туплаган фәнни тикшеренүләрен, тәҗрибәсен ур­таклашып язган мәкаләләрне төрле журналларда бастырып чыгарган. Әйтик, «Тюрагай» дип аталган бәрәңге сорты турындагы язмасы К. А. Тимирязев исемендәге Россия дәүләт аграр университеты журналында басылып чыккан.
Моннан тыш, алар инс­титутта бәрәңге сортларын сәламәтләндерү белән шө­гыль­ләнәләр. Аның ике ысулы бар. Берсе – меристем ысулы, бәрәңгенең күзәнәген ки­сеп алып, уңдырышлы җиргә утыр­тып үстерәләр. Икенче ысул – бәрәңгене ИФА ысулы белән анализ ясап, ви­рус­ларга тикшерәләр. Тулысын­­­ча сәла­мәт бәрәңге тамыры­­­­­­­­­ның үсенте­ләрен шулай ук уң­ды­­­рыш­лы җиргә утыртып үс­терәләр.
«Бәрәңгене ярып утырту ях­шыракмы, әллә бөтен килешме?» – дип, үземнең кызык­сындырган сорауны бирергә ашыгам. «Әл­бәттә, бөтен килеш яхшырак, кискән бәрәңгеләр ара­сында авырулары булып, бер-берсенә йогарга мөмкин. Ә вирус кергән бәрәңге әйбәт булып үсеп китеп, яхшы уңыш бирсә дә, начар сакланырга, черергә мөмкин», – дип аңлатты ул.
Эльжибора генетик һөнәрен дә үзләштерә. «Хәзерге вакытта теге яки бу сортның авыруларга чыдамлык ДНК маркерларын башлангыч селекция этабында ук белергә була. Мин шушы яңа ысулларны кулланырга өйрәнәм. Яңа биотехнологик ысулларны кулланышка кертү эшебезне күпкә җиңеләйтә, вакытыбызны җанга калдырырга ярдәм итәчәк», – ди ул.
«Авыл баласының бәрәңгедән башканы күргәне бармыни!» – дип әйтсәләр дә, без, авыл балалары, бәрәңге турында бер­ни дә белмибез икән бит. Аны язын утыртып, җәен колорадо коңгызларыннан саклап, көзен җыеп алсаң, җиткән», – дип уй­лаучылар ялгыша икән. Аны үрчетү, вируслардан арындыру, яңа сортлар уйлап табуның нинди генә фәнни ысуллары юк икән бит! Эльжибораның эш урынындагы калын-калын китап-брошюраларындагы та­ныш булмаган терминнар, электр лампочкалары якты­лыгында аквариумга охшаш пыя­ла савытларда, кечкенә про­биркаларда үстерелә торган бә­рәңге күзәнәкләре миңа әки­ятләрдә очрый торган тимер сандыктагы йомырка эчендә энә күзендә яшеренгән тылсымлы көчләрне хәтерләтте. Ә ак, сары, шәмәхә эчле, моңа кадәр күргәнем дә, ишеткәнем дә булмаган сорт­ларны күздән кичереп, «Берни дә белмим икән әле бәрәңге турында!» – дип уйлап куйдым. Менә бит нинди юллар аша үтә икән өстәлебезгә килеп җиткәнче җырларда җырлана торган «йомры гәүдәле, ак тәнле, бигрәк тәмле бәрәңге!»

Элмира Нигъмәтҗан.